AB GÜNDEMİ: AB’nin Katılım Öncesi Mali Yardım Aracının Onayında Sona Doğru Bir Adım

AB’nin Katılım Öncesi Mali Yardım Aracının Onayında Sona Doğru Bir Adım

Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (Instrument for Pre-Accession Assistance - IPA), AB tarafından aday ve potansiyel aday ülkelere AB’ye üyelik için gerekli yasal ve idari reformların gerçekleştirilmesi amacıyla sağlanan mali yardımları içeriyor. IPA kapsamında, aday ülkenin AB’ye üye olma yolundaki ihtiyaç ve önceliklerini yerine getirmelerini temel alan projeler destekleniyor. Söz konusu projeler aracılığıyla kullandırılan fonlar, AB müktesebatına uyumu ve bunun için gerekli idari kapasitenin oluşturulmasını hedefliyor. Türkiye de 2002 yılından bu yana AB tarafından sağlanan fonlardan yararlanıyor.

IPA III Dönemi

Yedi yıllık dönemler itibarıyla planlanan ve kullandırılan IPA fonları geçtiğimiz dönem 2014–2020 yılları arasında IPA II kapsamında yürütülmüştü. AB’nin katılım öncesi mali yardımları, hem genişleme ülkelerinin hem de Birliğin geleceğine yatırım niteliği taşıyor. Söz konusu fonlar, yararlanıcı ülkelerin AB’ye üyeliğin getirdiği hak ve yükümlülüklere uymaları için gereken siyasi, kurumsal, yasal, idari, sosyal ve ekonomik reformları benimsemeleri ve uygulamaları konusunda destek olmayı, böylece bu ülkelerin istikrar, güvenlik ve refahına katkıda bulunmayı amaçlıyor.

Fonlardan yararlanan ülkelerin gerçekleştirdiği reformların ilgili ülke vatandaşlarına daha iyi fırsatlar sunması ve yararlanıcı ülkelerin standartlarının AB vatandaşlarının yararlandığı standartlara eşit düzeye getirilmesi hedefleniyor. Katılım öncesi mali yardımları ayrıca AB'nin sürdürülebilir ekonomik toparlanma, enerji arzı, ulaşım, çevre ve iklim değişikliği ve dijital dönüşümle ilgili hedeflerine ulaşmasına destek oluyor.

2021-2027 Çok Yıllı Mali Çerçeve döneminde, toplam 14,2 milyar avro (14,162 milyar avro) bütçeli yeni Katılım Öncesi Yardımı (IPA III) konusunda AP ile AB Konseyi arasında politika temelinde anlaşmaya varıldı. Hatırlanacağı üzere IPA I dönemi için 11,5 milyar avro, IPA II dönemi için de 11,7 milyar avro ayrılmıştı. Uzun zamandır beklenen bu anlaşma ile Batı Balkanlar ve Türkiye’ye mali yardımlara ilişkin olumlu ve güçlü bir sinyal gönderilmiş oldu. AB'nin genişlemesine ve geleceğine yatırım yapılmasını sağlayan anlaşma, AB standartlarına, kural ve politikalarına uyum sağlanması için siyasi, kurumsal, sosyal ve ekonomik reformlar gerçekleştirilmesinin desteklenmesini amaçlıyor. IPA kapsamındaki fonlar aracılığıyla özellikle Batı Balkanlar’ın yatırımlar yoluyla ekonomik toparlanmasına katkı sağlaması bekleniyor. Bu çerçevede altyapı, çevre ve iklimin yanı sıra ve enerji ve dijital sektörlere yapılacak yatırımlar sayesinde AB ile aday ülkelerin seviyelerinin birbirine yakınlaştırılması hedefleniyor.

Yeni IPA III aracının 2021-2027 döneminde 1 Ocak 2021 tarihinden itibaren geriye dönük olarak uygulanması ve aday ve potansiyel aday ülkeler olan Bosna-Hersek, Kosova, Karadağ, Kuzey Makedonya, Sırbistan ve Türkiye'ye destek sağlaması planlanıyor.

Yeni dönem IPA III mali yardımlarının bir önceki döneme göre daha stratejik, temel değerleri daha fazla destekleyici, daha fazla yatırım ve fon kaldıracı sağlayıcı ve artan tutarlılığı sayesinde daha fazla etkili olması bekleniyor.

IPA III kapsamında sağlanan desteklerde ilgili ülkelerde hukukun üstünlüğü ve temel değerlere saygı, demokrasinin ve kamu yönetiminin güçlendirilmesi, ekonomik yönetişimin geliştirilmesi ve rekabet gücünün artırılmasına yönelik reformların gerçekleştirilmesine odaklanılıyor. COVID-19 salgını sonrası toparlanma sürecinde AB’nin genişleme politikası için kritik öneme sahip bir dönemde mali fonların daha iyi yönetişim, tutarlılık ve şeffaflık temelinde kullanılmasını sağlaması da öngörülüyor. Aday ve potansiyel aday ülkeler IPA III ile yaklaşık 80 milyar avro tutarındaki Komşuluk, Kalkınma ve Uluslararası İşbirliği Aracı (NDICI- Global Europe)- Küresel Avrupa’dan da yararlanacak. Ayrıca altyapı, KOBİ'ler, enerji verimliliği, yenilikçilik, dijital ve yeşil ekonomi ile bağlantılı stratejik yatırımlar Dış Eylem Garantisi aracılığıyla IPA yararlanıcıları da dâhil olmak üzere dünya çapında 53,4 milyar avroya kadar yatırımları garanti etme kapasitesine sahip bulunuyor.

IPA III’e İlişkin Tüzük ve Onay Süreci

Avrupa Komisyonu IPA III’ün yasal dayanağını oluşturan tüzük önerisini Haziran 2018'de sundu. Öneri, Birliğin söz konusu mali yardımının tematik önceliklere göre bölünmesini ve yıllık değerlendirme temelinde yararlanıcıların fiili performansına dayalı olarak tahsis edilmesini içeriyor. AB Konseyi tüzük tasarısına ilişkin tutum belgesini Mart 2019’da kabul etti ve bundan sonra AP ile müzakere süreci başladı.

IPA III dönemi için önceki dönemlerde uygulanan ve ülkeleri temel alan IPA bütçesi tahsisatı yerine belirlenmiş olan beş tematik pencereye ilişkin yıllık tahsisat yapılması planlanıyor. Tüm aday ülkelerin bu beş tematik pencere altında projelerini hazırlamaları ve Komisyon tarafından uygun görülen projelerin IPA kapsamında seçilmesi öngörülüyor. Seçime ilişkin olarak ise ilgililik ve olgunluk olmak üzere iki önemli kriter uygulanacak.. Bu çerçevede her tematik pencere için aynı mali tahsisat sağlanmayacak olup her bir pencere için gösterge bütçe (indicative budget) belirlenecek. Belirlenen beş tematik pencere,

-Hukukun üstünlüğü, temel haklar ve demokrasi;

-İyi yönetişim, müktesebat uyumu, stratejik iletişim ve iyi komşuluk ilişkileri;

-Yeşil gündem ve sürdürülebilir bağlantısallık;

-Rekabetçilik ve kapsayıcı büyüme;

-Bölgesel ve sınır ötesi işbirliği şeklinde.

Çevrenin korunması ve iklim değişikliğinin önlenmesine ilişkin projelerin "Yeşil Gündem ve Sürdürülebilir Bağlantısallık” tematik penceresi altında değerlendirilmesi planlanıyor. Önümüzdeki dönemde IPA III’e ilişkin varılan anlaşmanın hukuki metin olarak düzenlemesi ve ilgili tüzüğün AP ve AB Konseyi tarafından resmen onaylamasının yanı sıra üye ülkelerde de kabul edilmesi gerekiyor.

2 Haziran 2021 tarihinde varılan anlaşma, esas olarak yeni aracın yönetimi ve yardımının nasıl şekillendirileceğine ilişkin dengeli bir sonuca ulaştı. Söz konusu anlaşmanın resmi olarak onaylanmasını takiben AP ve AB Konseyinin onay sürecinin önümüzdeki sonbaharda sonuçlanması bekleniyor. Onay aşamasından sonra, 2021-2027 dönemi için stratejik çerçeve ve eylemlerin uygulaması için programlama önceliklerini sağlayacak çerçevenin onaylanarak IPA III'ün uygulanma aşamasına geçilecek.

Sema Gençay Çapanoğlu, İKV Kıdemli Uzmanı