AB GÜNDEMİ: AB-Çin Rekabetinin DTÖ Bünyesindeki Yansımaları

AB-Çin Rekabetinin DTÖ Bünyesindeki Yansımaları

AB, Aralık 2021’den itibaren Çin’in Litvanya'ya ve Litvanya içeriği olan AB ihracatına  uyguladığı ticaret kısıtlamalarının ve Avrupalı şirketlerin yüksek teknoloji ürünlerinin patentlerini korumak için AB mahkemelerine başvurmalarına getirdiği kısıtlayıcı önlemlerin meşruiyetini sorgulamak amacıyla Dünya Ticaret Örgütü’nde (DTÖ) Çin’e karşı panel kurulması sürecini başlattı. AB, Çin’in Litvanya'ya ve Litvanya içerikli AB ürünlerinin ihracatına uyguladığı ticaret kısıtlamalarının AB içi ticareti ve Tek Pazar’ı; Avrupalı şirketlerin patent haklarını kullanmalarına getirdiği kısıtlamaların ise bu şirketlerin yüksek teknoloji alanındaki avantajlarını olumsuz etkilediği görüşünü savunuyor.  

DTÖ’de anlaşmazlık çözüm süreci DTÖ anlaşmalarından doğan haklarının ihlal edildiğini iddia eden bir üyenin resmî olarak DTÖ Anlaşmazlıkların Halli Organı- AHO’ya (Dispute Settlement Body – DSB) başvurması ile başlıyor. İlk aşama olarak istişareler gerçekleştiriliyor. İstişare sürecinde 60 gün içerisinde olumlu bir sonuç alamayan taraf, uyuşmazlıkla ilgili panel kurulmasını talep edebiliyor.

AB, 27 Ocak 2022 tarihinde ve 18 Şubat 2022 tarihinde de patent sorunu konusunda, DTÖ Anlaşmazlıkların Halli mekanizması kapsamında istişare talebinde bulundu. Litvanya konusundaki istişareler 14 – 15 Mart tarihlerinde, patent konusundaki istişareler ise 6, 7 ve 12 Nisan tarihlerinde gerçekleştirildi. İstişarelerden istediği sonucu alamayan AB, 7 Aralık 2022 tarihinde çözüm mekanizmasının ikinci aşaması olan panel talebinde bulundu.

DTÖ Anlaşmazlıkların Halli Organı, AB'nin bu talebini 20 Aralık 2022'deki bir sonraki toplantısında tartışacak. Çin’in panel kurulmasına karşı çıkması halinde AB talebini yenileyecek ve bu panel Anlaşmazlıkların Halli Organı’nın 30 Ocak 2023 tarihinde gerçekleştirilecek olan toplantısında kurulacak. Panel sürecinin bir buçuk yıla kadar uzayabileceği öngörülüyor.

Bahsi geçen iki konuda Çin’in ortaya koyduğu önlemlerin Avrupalı şirketlere ciddi zararlar verdiğini ifade eden Komisyon, Çin’in özellikle Litvanya’ya yönelik kısıtlamalarının AB içi ticareti, tedarik zincirlerini ve bütün olarak Tek Pazar’ın işleyişini olumsuz etkilediğinin altını çizdi.

Litvanya – Çin Gerilimi

Litvanya – Çin ilişkilerindeki gerilim, Litvanya’nın 9 Ağustos 2021 tarihinde başkenti Vilnius'ta Tayvan’ın kendi adıyla temsilcilik kurmasına izin vermesinin ardından başladı. Bu kararı “Tek Çin” ilkesine ve Tayvan adasındaki egemenlik haklarına bir saldırı olarak değerlendiren Çin, Litvanya’daki büyükelçisini geri çağırdı. Çin’in 21 Kasım 2021 tarihinde Litvanya ile olan diplomatik ilişkilerini maslahatgüzar seviyesine indirmesi, Litvanya’nın ise 15 Aralık 2021’de Pekin Büyükelçiliğini kapattığını bildirmesi ikili ilişkileri durma noktasına getirdi.

Litvanya ve Çin arasında diplomatik olarak başlayan krizin etkisi, en fazla Litvanya’nın Çin’e olan ihracatında kendisini gösterdi. Komisyona göre Çin, Aralık 2021'den bu yana, Litvanya’nın Çin’e olan ihracatına karşı ayrımcı ve ihracatı zorlaştıran önlemler uyguluyor. Litvanya menşeli, Litvanya limanlarından ve/veya Litvanya'ya başka bir bağlantı üzerinden geçiş yapan ürünlerin ithalatçıları, mallarının Çin topraklarına girmesi konusunda çeşitli kısıtlamalarla karşı karşıya kalıyor. Bu kısıtlamalar; Çin gümrük makamlarının gümrük işlemlerindeki gerekli verileri girmek için kullandıkları BT sistemlerindeki hata mesajları, gümrük işlemleri sırasında Çin limanlarında bloke edilen konteynerler ve Çin gümrük yetkililerinin gümrük işlemleri taleplerini zamanında gerçekleştirmemesi veya hiç işleme koymaması şeklinde gelişebiliyor. Ayrıca Çin gümrük makamlarının uygun bir gerekçe olmaksızın, Litvanya makamları tarafından verilen sağlık ve bitki sağlığı sertifikaları kapsamındaki çeşitli ürünler için gümrük işlemlerini reddetmeye başlaması ve bu yasakları resmî hâle getirmesi, Komisyonun altını çizdiği bir diğer problem olarak ön plana çıkıyor. Çin gümrük istatistikleri, Litvanya'dan Çin'e yapılan ihracatın 2022 yılının Ocak – Ekim ayları arasında bir önceki yıla göre %80 düştüğünü gösteriyor.

Patent Sorunu: Çin Mahkemelerinin "Dava Açmama" Kararları

AB, Çin'in Avrupalı şirketlerin patentlerini etkin bir şekilde korumasını engellediğini iddia ediyor. Nitekim Ağustos 2020’de, Çin Yüksek Halk Mahkemesi Çin mahkemelerinin, patent sahiplerinin Çin dışındaki mahkemelere gitmelerini yasaklayabileceğine (anti-suit injunction) dair bir karar verdi. Çin Yüksek Halk Mahkemesi ayrıca emrin ihlalinin günlük 130 bin avro ile cezalandırılabileceğine hükmetti. Bu kararı uygulamaktan çekinmeyen Çin mahkemeleri, Ağustos 2020’den beri, yüksek teknoloji patentlerinin haklarına ilişkin davaların (Xiaomi – InterDigital, ZTE – Conversant, OPPO – Sharp ve Samsung – Ericsson davaları) AB mahkemeleri de dâhil olmak üzere Çin dışındaki mahkemelerde açılmasına izin vermiyor. Çin’in bu uygulamalarının DTÖ Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS) ile çeliştiğini düşünen AB, bahse konu olan eylemlerinden dolayı, Çin’i DTÖ’nün fikri mülkiyet haklarının korunmasına yönelik çok taraflı sistemin yapısına zarar vermekle ve kendi şirketlerine fayda sağlamakla suçluyor.

Giderek Artan AB-Çin Rekabeti

Geçmişten günümüze, AB ve Çin arasındaki siyasi ve ekonomik ilişkiler ileri bir boyuta ulaşsa da taraflar arasında bazı fay hatlarının açıkça belirgin hâle geldiği görülüyor. AB’nin, patent sorunu ve Litvanya meselelerinde DTÖ’de Çin’e karşı panel süreci başlatmasının ötesinde, AB’nin beklentilerinin aksine, Çin’in AB değerlerini benimsememesi, AB’nin Çin’e karşı sürekli büyüyen bir şekilde dış ticaret açığı vermesi, AB’li yatırımcıların Çin pazarında eşit şartlarda yer alamaması ve Çin’in Kuşak-Yol Girişimi kapsamında, AB’nin de nüfuz alanına giren bölgelerde, giderek artan etkisi AB-Çin rekabetinin arka planında yer alan başlıca meseleler olarak ön plana çıkıyor. AB temel değerlerine halel getirmeksizin, giderek daha bağımlı hâle geldiği Çin’e karşı özellikle ekonomik çıkarını korumayı amaçlıyor. Nitekim Komisyon, Litvanya örneğinde olduğu gibi üçüncü bir ülkenin kendi üyesine haksız kısıtlamalarda bulunması durumunda, AB’nin DTÖ’ye gitmeden tek taraflı önlemler almasına izin verecek yeni bir baskı karşıtı araç kabul etmeye yakın. Komisyon, bahse konu olan yeni aracı, 8 Aralık 2021 tarihinde önerdi. Bu araç ilk aşamada diyalog yolunu kullanmayı ve üçüncü ülkelerden AB ülkelerine uygulanan zorlayıcı tedbirlerin bu şekilde hafifletilmesi veya sona erdirilmesini amaçlıyor. Ancak çözüm olmaması durumunda AB’nin ilgili üçüncü ülkeye son çare olarak herhangi bir karşı önlem uygulayabilmesine olanak sağlıyor.