AB GÜNDEMİ: AB-Afrika Zirvesi’ne Geri Sayım: Ortaklığın Geliştirilmesi İçin Girişimler

AB-Afrika Zirvesi’ne Geri Sayım: Ortaklığın Geliştirilmesi İçin Girişimler

Mayıs ayı sonunda İtalya’da yapılacak G7 Liderler Zirvesi, temmuz ayında Almanya’da gerçekleşecek G20 Zirvesi ve 28-29 Kasım 2017’de Fildişi Sahili’nde düzenlenecek 5’inci AB-Afrika Zirvesi, Afrika’nın uluslararası gündemdeki önemini bir hayli artırmış durumda.

Aslında son yirmi yılda Afrika ülkeleri, olumlu ekonomik gelişmeler ve değişimlerden geçiyor. Daha fazla merkezi ve yerel hükümetin güvenlik ve siyasi sorunlarla başa çıkmak, yoksulluğu azaltmak, iyi yönetişim ve hukukun üstünlüğü ilkelerine uymak için aktif rol oynaması pek çok vatandaşın siyasal katılımını artırmış ve yapısal değişimler için gerekli altyapıyı sağlamış durumda. Ancak bunlar henüz Afrika’nın büyük çoğunluğu ve artmakta olan genç nüfus için daha iyi şartlar sağlayacak kapsayıcılığa ulaşabilmiş değil. Birçok ülkenin doğal kaynaklara olan bağımlılığı, gerici siyasi tutumlar, insan kaçakçılığı ve terör, bölgede istikrarı ve sürdürülebilir ekonomik kalkınmayı tehdit ediyor. Ayrıca denizlerdeki ve karadaki çevresel bozulma, iklim değişikliği, ebola gibi bulaşıcı hastalıklar ve Güney Sudan, Nijerya, Somali gibi ülkelerdeki kıtlık da olumlu gelişmeleri gölgede bırakıyor.

AB-Afrika İlişkilerine Genel Bakış

AB, Afrika’nın en yakın komşusu; 32,2 milyar avro ile en büyük yabancı yatırımcısı ve Ekonomik Ortaklık Anlaşmaları (Economic Partnership Agreements), STA’lar ve “Silahlar Hariç Her Şey” girişimi ile de temel ticaret ortağı. 21,1 milyar avro gelir ile Afrika’nın en büyük işçi dövizi (remittances) kaynağı, 2015 yılındaki 21 milyar avro resmi kalkınma yardımı ve yıllık 800 milyon avro insani yardım ile en büyük destekçisi. Ayrıca, 2002’de kurulan ve Güney Afrika Cumhuriyeti ve Namibya dışında tüm Afrika ülkelerini kapsayan Afrika Birliği, AB’nin ve BM’nin kıtanın huzuru ve refahı için gerekli adımları kararlaştırmada en önemli ortağı. Tüm bunlar, AB ve Afrika arasındaki işbirliklerinin derinleştirilmesinden her iki tarafın da önemli kazanımlar sağlayabileceğini gösteriyor.

2007 yılında düzenlenen 2’nci AB-Afrika Zirvesi’nde ortak değerlere dayanan, bağışçı-alıcı ilişkisinden ziyade uzun vadeli siyasi ortaklığı amaçlayan Afrika-AB Ortak Stratejisi (Joint Africa-EU Strategy – JAES) kabul edildi. 2-3 Nisan 2014’te Brüksel’de 4’üncüsü düzenlenen zirvede ise “İnsana, Refaha ve Barışa Yatırım” temasıyla barış ve güvenlik; demokrasi ve insan hakları; insani gelişme; sürdürülebilir ve kapsayıcı kalkınma ve küresel gelişmeler masaya yatırıldı.

Avrupa Komisyonunun 4 Mayıs 2017’de yayımladığı Ortak Bildirimde, AB üye ülkelerinin kasım ayında 5’incisi düzenlenecek AB-Afrika Zirvesi’nde iki kıtadaki refahı ve istikrarı artırmak için eylem odaklı bir plan kapsamında hareket etmeleri ve bunun 2018-2020 için yol haritası olması öneriliyor. Barış ve güvenlik, göç, tarım, yatırımlar ve enerji gibi alanlarda sunulan öneriler aşağıdaki üç başlıkta özetleniyor:

- Ortak değerlere ve çıkarlara dayanan güçlü taahhütler ve uluslararası arenada daha fazla işbirliği,

- Karada ve denizde güvenlik ve her iki kıtada da yatırımlardaki güvenliği azaltabilecek uluslararası tehditlere karşı savaşmak,

- Afrika’nın ihtiyaç duyduğu iş imkânlarını yaratmak için gerekli olan sürdürülebilir ve kapsayıcı ekonomik kalkınmayı sağlamak.

Avrupa Komisyonunun Uluslararası İşbirliği ve Kalkınmadan Sorumlu Üyesi Neven Mimica’nın da belirttiği üzere, Afrika’nın beş, on ve yirmi beş yıllık eylem planlarını içeren Gündem 2063 ile de örtüşen bu öneriler, önümüzdeki günlerde Konseye ve AP’ye sunulacak.

Ortak Bildirim: Öneriler ve Uygulanabilirlikleri

Barış ve Güvenlik: Dünyanın barış ve güvenlik açısından en istikrarsız kıtası olan Afrika’nın, 2063 Gündemi, barış ve güvenliğin sağlanmasını ve sürdürülmesini, Afrika Barış ve Güvenlik Mimarisi’nin (African Peace and Security Architecture – APSA) işlevlerini yerine getirmesini amaçlıyor. Bu kapsamda 5’inci AB-Afrika Zirvesi öncesinde Avrupa Komisyonunun 4 Mayıs’ta sunduğu ilk öneri; BM’yi, Afrikalı, Avrupalı ve diğer uluslararası aktörleri bir araya getirecek bir platform oluşturulması ve burada geliştirilecek ortaklıklarla Afrika’daki barışın ve güvenin tesisine verilen desteğin artırılması. Ayrıca, denizcilikle ilgili bilgi ağları ve adli sistemin geliştirilmesi, böylece deniz güvenliği alanındaki teşviklerin desteklenmesi de dile getirilen bir diğer öneri.

Bu önerilerin uygulanabilirliği değerlendirilirken AB’nin 2010’dan bu yana Afrika’da 17 bin kişilik askeri gücün ve 10 binden fazla polisin eğitimine katkı sağladığı; 961,2 milyon avroyu barış destekleyici operasyonlara, 55 milyon avroyu APSA’ya ve 428 milyon avroyu Hint Okyanusu’ndaki bölgesel gösterge programlarına tahsis ettiği unutulmamalı.

Yönetişim Sistemleri: 2063 Gündemi’nde, Afrika demokratik değerleri, insan haklarını, cinsiyet eşitliğini ve hukukun üstünlüğünü sağlamlaştırmayı hedefliyor. Bu kapsamda, 5’inci AB-Afrika Zirvesi öncesinde Avrupa Komisyonu, Afrika ile diyaloğun güçlendirilmesini, bilgi alışverişinin artırılmasını; Avrupa’da ve Afrika’da gerçekleştirilecek seçimler, demokrasi ve yönetişim konusunda Ortak AB-Afrika Üst Düzey Konferansları düzenlenmesini ve bunlarda uzman görüşleri ile örnek uygulamalar hakkında fikir alışverişinde bulunulmasını öneriyor. Ayrıca kıtadan yılda yaklaşık 50 milyar dolar yasa dışı para çıkışı sebebiyle gerekli seviyenin çok altında olan yurt içi kaynak hareketliliğinin de uluslararası vergi standartlarının uygulanmasıyla 2020’ye kadar iki katına çıkarılması üzerinde duruluyor.

Bu önerilerin uygulanabilirliği hususunda, AB’nin; Afrika’nın yönetim, demokrasi, hukukun üstünlüğü ve insan hakları alanlarında en büyük ortağı olduğu, 2000’den beri kıtada 129 seçim misyonu görevlendirdiği ve 2014-2017 arasında seçim gözlemi için 6,5 milyon avro destek sağladığı unutulmamalı. Ayrıca AB’nin 2007’den beri Sahra Altı Afrika’daki yerel hükümetlerin âdemi merkezîleşmeleri, kapasitelerini geliştirmeleri ve hesap verebilirliklerini artırmaları için 80 milyon avro tahsis ettiği de önerilerin uygulanabilirliği değerlendirilirken hesaba katılmalı.

Göç ve Hareketlilik: Afrika 2063 Gündemi; bireylerin kıtada serbest dolaşımını sağlamayı, diasporayla faydalı ilişkiler yürütmeyi ve insan kaçakçılığına son vermeyi amaçlıyor. Bu kapsamda, 5’inci AB-Afrika Zirvesi öncesinde, Avrupa Komisyonu birçok Sahra Altı Afrika ülkesinin belirli sektörlerde işgücü ve beceri kıtlığı çekmesine rağmen işsizlikle savaştığını belirterek göçmenlere tanınan hakların iyileştirmesini ve bölgeler arası göç ve hareketliliğin artırılmasını öneriyor. Komisyona göre, gümrük ve insan kaçakçılığına karşı Afrika ile işbirliği derinleştirilmeli, sınır yönetimi geliştirmeli ve mağdurlara destek sağlanmalı.

İnsan kaçakçılığının dünya genelinde yıllık getirisinin 29,4 milyar avro olması, bunun 23,5 milyarının AB’deki ve kalkınmış ülkelerdeki cinsel sömürüden kaynaklanması ve Afrika’dan AB’ye yapılan göçmen kaçakçılığının 2015 yılında 4,7 milyar ile 5,7 milyar avro arasında kazanç getirmesi, bu önerilerin uygulanmasını zorlaştırabilir. Göçmenlerin hayatlarını riskli kara ve deniz yolculuklarıyla tehlikeye atmamak ve göçün temel sebepleriyle savaşmak için 2015 yılında Valetta Ortak Eylem Planı ile genişletilen Afrika-AB işbirliğinin henüz istenilen düzeye gelememesi de Komisyonun önerileri için büyük umutlar vadetmiyor.

Sorumlu ve Sürdürülebilir Yatırım: Afrika’nın 2063 Gündemi; kişilerin, sermayenin, malların ve hizmetlerin serbest dolaşımını; böylece yatırımların ve özel sektörün geliştirilmesi hedefliyor. Bu kapsamda Avrupa Komisyonunun belirlediği ilk öncelik, Afrika’daki AB yatırımlarını, önerilen Dış Yatırım Planı kapsamında 2020’ye kadar 44 milyar avroya çıkarmak ve kamu ile özel yatırımları üç amaç için kullanmak: Afrika’daki yatırımlar için finansman ve garanti sağlanması, yerel otoritelere teknik destek verilmesi ve reformlar ve iyi yönetişimle kıtadaki yatırım ortamının iyileştirilmesi. Ayrıca Afrika ülkeleri ve AB üye devletleri arasında yerli ve yabancı yatırımcıları teşvik edecek, reformları destekleyerek, ticaret ve yatırım ilişkilerini derinleştirecek eşitlikçi ve rekabetçi bir işbirliği de planlanıyor.

Bu hususta AB’nin 2015’te 32 milyar avro ile Afrika’daki en büyük yabancı yatırımcı, yüzde 44’lük ihracat ve yüzde 33’lük ithalat payı ile Afrika’nın en büyük ticaret ortağı olduğunu hatırlamakta fayda var. Ayrıca Avrupa Yatırım Bankasının (AYB) Afrika’da üç yüzden fazla kamu ve özel sektör projesini 20 milyar avronun üzerindeki yatırımlarla desteklediği de öneriler değerlendirilirken unutulmamalı.

Enerji: Afrika 2063 Gündemi, tüm paydaşların enerji kaynaklarından modern, verimli, uygun maliyetli ve çevre dostu bir şekilde faydalandırılmasını amaçlanıyor. Bu kapsamda, Avrupa Komisyonunun ilk önerisi Afrika Yenilenebilir Enerji Girişimi’ne katkının artırılması, Afrika’nın 2020’ye kadar 5 GW yenilenebilir enerji üretmesinin desteklenmesi ve her yıl 11 milyon ton CO₂ salınımının azaltılması. Ayrıca yatırım ortamının iyileştirilerek sürdürülebilir enerji yatırımlarının artırılması, finansman seçenekleri ve iyi uygulamalar hakkında bilgi paylaşımının geliştirilmesi, bu kapsamda AB ve Afrika arasındaki işbirliğini derinleştirmek için üst düzey bir platform oluşturulması da öneriliyor. İlaveten iklim değişikliği ve sürdürülebilir enerji için AB-Afrika Araştırma ve Yenilik Ortaklığının da bu yıl ekim ayında hayata geçirilmesi hedefler dâhilinde.

Bu öneriler değerlendirilirken AB’nin Afrika’daki sürdürülebilir enerji projeleri için 2014-2020 dönemine 2,7 milyar avro ayırdığı ve JAES kapsamında hayata geçirilen Afrika-AB Enerji Ortaklığı ile enerji sektöründe uzun soluklu bir işbirliğinin hedeflendiği unutulmamalı. Ayrıca AYB’nin 2012-2016 yıllarında, Afrika’da enerjiye 3,1 milyar avro yatırım yaptığı, 2017-2020 döneminde ise 1,2 milyar avroluk yatırım planladığı düşünüldüğünde Komisyon önerilerinin uygulanmasının çok zor olmayacağını söylemek mümkün.

Tarım: Afrika’nın 2063 Gündemi, doğal kaynaklara katma değer sağlayarak, verimlilik planları hazırlayarak ve bölgesel değer zincirleri yaratarak ekonomisini büyütmeyi hedefliyor. Avrupa Komisyonunun bu konudaki ilk önerisi, sürdürülebilir tarım ve mavi ekonomideki sorumlu yatırımları artırarak değer zincirleri yaratmak, küçük üreticilerin ve KOBİ’lerin kapasitelerini artırmak, gıda güvenliğini ve yeni teknolojileri geliştirmek için tarımsal araştırmayı desteklemek. Ayrıca, kaynakların korunmasını ve balıkçılıkta sürdürülebilir kalkınmayı hedefleyen ve şimdiye kadar on Afrika ülkesiyle akdedilmiş olan Sürdürülebilir Balıkçılık Ortaklığı Anlaşmalarının artırılması da öneriliyor.

Önerilerin uygulanması hususunda AB’nin söz konusu anlaşmalar kapsamında her yıl on Afrika ülkesine 115 milyon avro, toplamda ise gıda güvenliği, sürdürülebilir tarım ve balıkçılık için 2014-2020 dönemi için 4,2 milyar avro tahsis ettiğini bilmekte fayda var. Birçok Afrikalı için temel geçim kaynağı olan tarımın iklim direnci ve gıda güvenliği gibi sebeplerle az geliştiği kıtanın tarımda ve mavi ekonomide en büyük ortağı olan AB’nin kaynakların sürdürülebilir yönetimi için değer zincirlerini artırmaya çalışması da önerilerin uygulanabilirliği konusunda umut verici.

Bilgi ve Beceriler: Afrika 2063 Gündemi, yenilikleri geliştirmek amacıyla bilgiyi, beşeri sermayeyi ve yeterlilikleri inşa etmeyi ve bu sebeple bilimi, teknolojiyi ve araştırmayı artırmayı hedefliyor. Avrupa Komisyonu tarafından sunulan ilk öneri, Erasmus+ öğrenci değişim programının kapsamının genişletilmesi için Afrika Gençlik Tesisi’nin üç farklı girişimle hayata geçirilmesi. Bunlardan ilki, Afrika ülkelerindeki gençlik örgütlerinin yönetimlerini ve yenilik kapasitelerini artırmak ve gençlerin teknoloji kullanımlarını geliştirmek için gençlik güçlendirme programları uygulamak. İkincisi, uluslararası ağlar oluşturmak, farklı kültürleri ve ülkeleri daha iyi anlamak ve Afrikalı mesleki eğitim sağlayıcılarının kapasitelerini artırmak. Üçüncüsü ise Afrika’daki eğitim reformlarını geliştirmek ve gençler arasında yenilikçiliği ve girişimciliği teşvik etmek üzere Erasmus+ öğrenci ve mezun derneklerini geliştirmek. Ayrıca, işgücü piyasasının taleplerini karşılamak için Afrika’da bir AB Mesleki Eğitim ve Öğretim Tesisi kurulması da hedefleniyor.

Öneriler değerlendirilirken AB’nin Afrika’daki ilk ve ortaöğretim ve mesleki eğitim için 2014-2020 arasına 1,34 milyar avro ayırdığı, Afrika ülkelerinin Erasmus+’a dâhil olmasından 8 bin öğrenci ve öğretim görevlisinin faydalandığı, Kuzey Afrika ülkelerine mesleki eğitim işbirliği kapsamında yıllık 2,6 milyon avro yatırım yapıldığı unutulmamalı. Afrika’daki gençler için daha çok ve kaliteli iş olanağının yaratılmasını destekleyerek kıtadaki ekonomik kapsayıcılığı artırmayı ve olası işbirliklerinden faydalanmayı hedefleyen AB’nin bu alandaki önerilerinin uygulanabilirliği zor görünmüyor.

Merve Özcan, İKV Uzman Yardımcısı